Iedereen spreekt elkaar tegen op internet, hoe weet je nog wat waar is?
Lees een discussie op sociale media en je ziet al gauw: mensen praten langs elkaar heen, delen verkeerde informatie, noemen zichzelf expert of zaaien expres twijfel. Hoe weet je eigenlijk nog wat waar is? En kúnnen we nog wel met elkaar in discussie als iedereen z’n eigen waarheid lijkt aan te houden?
Redacteur Babette van der Sluis spreekt met cultuurfilosoof Simon Truwant, die aan de KU Leuven onderzoekt hoe we omgaan met ‘waarheid’. Hij maakt zich zorgen over de manier waarop we daarover met elkaar praten. ‘Op sociale media en ook op tv zie je dat ‘objectieve’ feiten en bewijzen van experts en journalisten voortdurend in twijfel worden getrokken. In plaats daarvan zijn we meer waarde gaan hechten aan persoonlijke waarheid, emotie en levenservaring.’ Hoe komt dat? En is dat eigenlijk erg?
Op sociale media draait het niet om feiten
‘Die grotere aandacht voor persoonlijke waarheid komt deels door sociale media. Je hebt niet meer alleen journalisten die het nieuws brengen, maar iedereen kan op sociale media informatie delen en met elkaar in discussie gaan. Mensen delen hun eigen ervaringen en we hebben al snel het gevoel dat we er allemaal bij waren.’ Dat zorgt ervoor dat het nieuws persoonlijker beleefd wordt.
‘Dat effect wordt nog eens versterkt doordat het op sociale media niet om de feiten draait, maar om jouw aandacht.’ De platformen willen je zo lang mogelijk op hun platform houden. En makers van berichten proberen jouw aandacht te krijgen. Dat zorgt ervoor dat berichten met pakkende koppen en persoonlijke, emotionele verhalen meer bereik hebben.
Hoe dat precies werkt vertelt onderzoeker Marloes Geboers in dit artikel
Op de automatische piloot
‘Wat daar nog bovenop komt, is dat we dagelijks overspoeld worden met informatie.’ Je checkt NU.nl, scrolt door je tijdlijn op Facebook, kijkt een talkshow en appt met je vrienden. Het is simpelweg onmogelijk om al die informatie te controleren op de juiste feiten.
We krijgen per dag meer informatie op ons bord, dan iemand in de middeleeuwen in zijn hele leven te zien zou krijgen
Daarom vallen we terug op een oeroud mechanisme: Je beoordeelt het bericht op de automatische piloot. Onze hersenen zijn daar helemaal voor gemaakt: razendsnel deelt jouw brein nieuwe informatie in, binnen het kader van alles wat je al wist. ‘Dat wordt ook wel de confirmation bias genoemd’, legt Simon uit. ‘Als de nieuwe informatie bevestigt wat je al dacht, dan geloof je het sneller. En andersom werkt het ook zo: als iets niet past binnen wat je al dacht, dan geloof je het niet.’
Dit psychologisch mechanisme maakt het voor ons dus mogelijk om zoveel informatie per dag te verwerken. Maar dit zorgt er ook voor dat we meer vertrouwen op onze intuïtie bij het beoordelen van berichten, dan op grondig bronnenonderzoek.
Jouw waarheid is niet de enige
Het is gemakkelijker dan ooit om de informatie en bronnen te verzamelen die precies passen bij jouw interesses en kijk op de wereld. Onze filterbubbels zorgen ervoor dat we al gauw het idee krijgen dat onze waarheid door iedereen gedeeld wordt en dus de enige ware is. Als iedereen z’n eigen waarheid aanhoudt, is het dan eigenlijk nog wel mogelijk om een discussie te voeren?
Simon denkt van wel. ‘Vooral als we meer aandacht zouden hebben voor de verschillende soorten waarheid die we hebben. We geven ontzettend veel om de waarheid, maar zijn onzorgvuldig met de waarheid. Er zijn namelijk veel verschillende manieren waarop we bepalen of iets waar is en daarover praten. Bijvoorbeeld:
1. Op basis van de feiten
Ten eerste kun je het hebben over feitelijke waarheid. Dat betekent dat iets bewezen is met feiten en onderzoek. Wetenschappers discussiëren bijvoorbeeld vaak met elkaar binnen dit kader.
2. Op basis van idealen en ideeën
Een andere manier waarop we bepalen of iets waar is, is wanneer het past bij onze kijk op hoe de wereld zou moeten zijn: onze idealenwaarheid. Zo kan voor jou waar zijn dat democratie goed is of dat mannen en vrouwen gelijk zijn. Politici discussiëren vaak met elkaar binnen dit kader. Dit gaat dus om iets anders dan puur feiten, maar meer over wat we goed of belangrijk vinden.
3. Op basis van ervaring
Ten derde hebben we onze ervaringswaarheid, die we baseren op onze levenservaring. Door wie we zijn en wat we meemaken in ons dagelijkse leven, weten we dat iets waar is. Als jij bijvoorbeeld hebt ervaren hoe het is om door je huidskleur of geaardheid gediscrimineerd te worden, is dat voor jou de waarheid.’
‘Wanneer je over dit laatste voorbeeld in gesprek wilt gaan, kan de ander jouw waarheid wel in twijfel trekken omdat er geen harde bewijzen zijn. Maar factchecks helpen dit gesprek – als we niet in de rechtbank zijn tenminste – niet verder.
‘Ook voor gesprekken over problemen als de stikstofcrisis, klimaatverandering etc. geldt dit: kijk goed welke argumenten er worden gebruikt en om welk soort waarheid het gaat. Wil iemand in gesprek over feitelijke bewijzen voor klimaatverandering? Kom dan niet aanzetten met een persoonlijke anekdote.’
Bekijk ook de tips om in gesprek te gaan met iemand die in complotten gelooft
“De mensen hebben genoeg van experts, het is belangrijker wat de mensen vinden!”
Bullshitters grijpen hun kans
‘Waar het misgaat is als we andere vormen van waarheid niet respecteren’, ziet Simon. ‘Zo zag je bij het coronabeleid dat er lange tijd alleen maar oog was voor feitelijke wetenschappelijk argumenten, terwijl persoonlijke argumenten – over bijvoorbeeld eenzaamheid – al gauw werden weggezet als emotioneel en egoïstisch. Daarnaast zie je juist een aanval op experts, journalisten en wetenschappers, door politici die vinden dat persoonlijke waarheid de énige is.’
‘Denk aan populistische politici zoals Donald Trump en Thierry Baudet. Zij zeggen: ‘De mensen hebben genoeg van experts, het is belangrijker wat de mensen vinden!’ Zij zorgen aan de ene kant dat een groep mensen in het land zich beter gehoord voelt. Maar aan de andere kant profiteren zij van de twijfel en het wantrouwen en zetten zij dit in voor eigen gewin. Als je feitelijke waarheid compleet weglaat uit je verhaal, is het namelijk heel gemakkelijk om weg te komen met onwaarheden en desinformatie.’
Dus wat kunnen we doen?
‘Wat helpt is een kritische houding tegenover mensen met macht die één waarheid verkondigen en daarbij alle andere compleet uitsluiten.’ Denk goed na over met welk doel iemand iets zegt en welk belang diegene heeft bij een bepaald verhaal. Gaat het om feiten, idealen of ervaringen? Gebruikt iemand logische argumenten? En laat degene misschien informatie weg? ‘Tegelijkertijd moeten we vertrouwen blijven houden in factcheckers, journalisten en wetenschappers, want zij zijn belangrijk om de waarheid boven tafel te krijgen.’