‘Mensen denken bij cijfers snel: het zal wel kloppen’
Jouw fiets is gestolen en je leest op internet dat de misdaadcijfers explosief zijn gestegen. Grote kans dat je deze cijfers meteen gelooft. Zie je wel! Maar juist als je iets graag wilt geloven, kunnen cijfers misleiden. Hoe blijf je kritisch, ook op cijfers, percentages en grafieken? Isdatechtzo-redacteur Clare Brouwer vroeg het aan hoogleraar wetenschapscommunicatie Ionica Smeets.
Praten over cijfers
,,Veel mensen denken bij cijfers, het zal wel kloppen. Daarom worden cijfers vaak gebruikt om berichten overtuigender te maken. Maar soms ook voor het verspreiden van desinformatie”, weet Ionica Smeets. ,,Het lijkt vaak alsof cijfers de feiten weergeven zoals ze zijn. Maar het is goed om te beseffen dat er altijd een mens achter zit, die keuzes maakt.” Ionica vindt het interessant hoe we met elkaar praten over cijfers en hoe overtuigend cijfers kunnen zijn.
Ionica Smeets studeerde Technische Wiskunde in Delft, promoveerde in Leiden op getaltheorie en is nu hoogleraar Wetenschapscommunicatie aan de Universiteit van Leiden. Daarnaast is ze wetenschapsjournaliste, maakt ze televisieprogramma’s en schrijft ze columns. En altijd staan cijfers centraal.
Volgens de peiling…
Hoezo zijn cijfers mensenwerk? Neem dit voorbeeld: om te peilen wat Nederlanders vinden van de koopzondag, gaat een interviewer op zondag naar een winkelcentrum. Uit de enquête blijkt dat 99% van de bezoekers de koopzondag heel waardevol vindt. De interviewer spreekt eigenlijk niemand die de koopzondag wil afschaffen. De cijfers spreken: koopzondag moet blijven, toch?
In dit voorbeeld gaat het mis met het verzamelen van de cijfers. Tijdens de koopzondag spreekt de interviewer namelijk vooral mensen die graag op zondag winkelen. De tegenstanders van de koopzondag blijven thuis. Ook heeft hij bij één winkelcentrum rondgevraagd. De geïnterviewden geven dus geen goed beeld van de werkelijkheid. En op basis hiervan kan je nog niks zeggen over ‘wat Nederlanders vinden’.
,,Misschien zijn de bedoelingen van de interviewer goed,” vertelt Ionica Smeets. ,,Maar als je deze cijfers gebruikt in de discussie om koopzondag te behouden, is dat een vorm van desinformatie.”
Cijfers spreken voor zich, of niet?
Ook in Nederland ziet Ionica dat er bewust cijfers verspreid worden die niet kloppen. Bijvoorbeeld in politieke discussies over asielzoekers, sociale woningbouw of klimaatverandering. Cijfers zijn dan een middel om mensen te overtuigen. Maar daarbij worden de cijfers soms zo uitgekozen of verdraaid dat deze niet meer kloppen. Zo zie je politici die oude cijfers gebruiken in plaats van de nieuwste cijfers, omdat de oude cijfers een positiever beeld geven. Of onderzoek wordt verkeerd gelezen, waardoor het aantal veel groter uitvalt. Je kunt op deze manier problemen groter of juist kleiner laten lijken, zodat jouw oplossing het beste klinkt. Dit is vaak een vorm van framing, maar als de cijfers niet kloppen, ook een vorm van desinformatie.
Ionica: ,,Net als achter woorden zitten achter cijfers ook bedoelingen. Cijfers worden niet voor niks genoemd.” Het is dus goed om alert te zijn als iemand jou probeert te overtuigen met peilingen, procenten of grafiekjes. Ionica geeft drie tips waar jij op kan letten.
Tip 1: Verdubbelt het aantal? Check hoe groot het aantal was
Neem dit voorbeeld: de oorlog in Oekraïne is in volle gang. Op internet lees je een bericht dat het aantal Russische tanks in een gebied is verdubbeld. Dat klinkt heftig en ook aannemelijk, tenslotte is Rusland het aanvallende land. Het blijkt echter een verdubbeling van twee tanks naar vier tanks te zijn.
,,Dit is geen nepnieuws of desinformatie, want de cijfers kloppen”, zegt Ionica. ,,Maar met kreten als ‘verdubbelen’ of ‘vermeerderen’ klinkt het wel gelijk heel indrukwekkend. En omdat de cijfers passen binnen jouw verwachting, neem je ze snel voor waar aan.”
Wanneer kleine aantallen worden verdubbeld, kan het aantal nog steeds heel klein zijn. Kijk dus altijd goed welk getal wordt verdubbeld of verminderd. En vraag je af welk belang iemand kan hebben bij het delen van de cijfers en een bepaald verhaal.
Tip 2: Zijn de cijfers verbazingwekkend, check wat er is gemeten.
,,Kijk altijd goed naar wat er is gemeten, voordat je cijfers met elkaar vergelijkt”, adviseert Ionica. ,,In het ene land werken veel meer mensen fulltime dan in het andere land. Mensen hebben daar een mening over. Dan is het handig om te weten dat een fulltime werkweek in het ene land 48 uur per week is en in het andere land 35 uur per week. En in sommige landen telt iedereen die meer dan 30 uur per week werkt als fulltime-werker. Het gevolg is dat je verbazingwekkende verschillen ziet tussen landen, maar dat die cijfers helemaal niet zoveel zeggen.”
Tip 3: Check of een gemiddelde weergeeft wat je wilt weten
‘Het gemiddelde vermogen van Nederlanders is gestegen!’ Als je dit leest lijkt het alsof we er allemaal op vooruit gaan. Maar als je kijkt naar vermogens van mensen, dan zijn de verschillen heel groot. Een gemiddelde geeft dan een vertekend beeld. Ionica: ,,Als ik een lezing geef, stel ik wel eens voor het gemiddelde vermogen van de zaal te berekenen. Stel nou dat als verrassing Bill Gates de zaal binnenkomt. Dan stijgt het gemiddelde enorm, maar niemand wordt daar verder rijker van.”
Een gemiddelde van een groep kan handig zijn om te vergelijken met een andere groep. Maar een gemiddelde kan de werkelijkheid ook flink vertekenen. Gemiddelden laten de buitenbeentjes namelijk niet altijd zien. Het wordt de grijze middenmoot, terwijl de aparte scores iets anders laten zien. Kijk dus goed of de extremen niet onzichtbaar worden door een gemiddeld cijfer.
Tip 4: Kijk je naar de cijfers, of luister je naar jouw gevoel?
We begonnen met het voorbeeld van de stijging van misdaadcijfers, net nadat jouw fiets was gestolen. Dan denk je al snel: zie je wel, dit bevestigt mijn ervaring. Maar soms kunnen cijfers jouw ervaring tegenspreken. Ook al dalen de misdaadcijfers, dan worden er nog steeds fietsen gestolen. Dan geloof je de cijfers misschien juist minder snel. Bij het kijken naar cijfers is het dus goed om ons bewust te zijn van ons eigen gevoel, en hoe dat onze kijk op de cijfers beïnvloedt. ,,Als je iets echt belangrijk vindt, controleer dan hoe ze aan de resultaten komen. Hoe is het gemeten? En wat is de bron?” Een betrouwbare bron zal hier open over zijn, zodat je het goed kunt controleren. En twijfel je nog? Of heb je niks met cijfers? Dan zijn er factcheckers die de cijfers voor je checken, bijvoorbeeld bij nieuwscheckers.nl.
