‘De snelheid waarmee desinformatie zich verspreidt, is een grote uitdaging’
Gezondheid gaat iedereen aan. Het is persoonlijk en ligt vaak gevoelig. Precies om die reden is het een populair onderwerp onder influencers en vind je op sociale media veel desinformatie over wat je bijvoorbeeld moet eten, drinken of doen om gezond te blijven. Hoe check je of een stelling eigenlijk wel klopt? Factchecker Arno van ’t Hoog legt uit hoe hij medische beweringen onder de loep neemt. ‘Niet alles is onzin. Maar soms verschuift een redelijke boodschap langzaam richting misleiding.’
Wie is Arno van ’t Hoog?
Arno werkt als factchecker voor Nieuwscheckers, waar hij specialiseert in factchecks over gezondheid en milieu. Hij heeft een achtergrond in biotechnologie en begon zijn journalistieke loopbaan bij vakbladen voor biologen en chemici. Inmiddels checkt hij regelmatig medische claims en begeleidt hij studenten bij het vak Factchecken van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media in Leiden.
Populaire onderwerpen
Medische desinformatie komt in allerlei vormen voorbij, vertelt hij. ‘Het meeste gaat over vaccins, vooral beweringen over bijwerkingen die erger zouden zijn dan de ziekte zelf.’ Ook claims over voeding en supplementen zijn populair: ‘Van extra vitamines slikken tot brood vermijden – het raakt mensen, want eten doe je elke dag.’
Op sociale media als TikTok verspreiden zulke verhalen zich razendsnel. ‘Als je één keer zo’n video kijkt, krijg je er steeds meer van. Influencers maken natuurlijk content die goed bekeken wordt. Sommigen linken hun berichten door naar webshops waar ze producten verkopen. Dan speelt er ook een commercieel belang.’
Een beetje waarheid
Niet alles wat influencers vertellen is natuurlijk onzin. ‘Soms begint het met iets redelijks, maar wordt de boodschap steeds verder opgeblazen. Goedbedoelde adviezen over risico’s van UV-filters in zonnebrandcrèmes glijden dan langzaam af naar misinformatie over onzin-alternatieven zoals frambozenzaadolie.’ En het is niet zo dat als iemand één verkeerde video maakt, gelijk álles wat ze zeggen onzin is.’
De reacties op berichten met desinformatie zijn, geeft Arno aan, gemengd – en soms ook hoopgevend. ‘Zo zie je verrassend vaak dat mensen kritische vragen stellen in de comments. Of dat ze verwijzen naar andere bronnen. Maar helaas geldt de kracht van herhaling ook hier. Als je maar vaak genoeg iets hoort, ga je toch twijfelen. Dat draagt bij aan een algemeen gevoel van wantrouwen.’
Sinds de coronapandamie merkt Arno sowieso dat het gezag van experts, universiteiten of kennisinstellingen zoals het RIVM, afbrokkelt. ‘Soms wordt letterlijk gezegd: ‘de dokter heeft een mening, maar die influencer ook’. Voor sommige mensen zijn dat gelijkwaardige meningen.’
Het lastige is: succesvolle desinformatie bevat vaak een beetje waarheid. ‘In de VS zegt [de nieuwe gezondheidsminister] Robert F. Kennedy Jr. bijvoorbeeld dat mensen gestorven zijn door mazelenvaccinatie. Dat klopt, maar het ging om zeer zeldzame gevallen in het verleden bij kinderen mét onderliggende aandoeningen. Als je dat uit context haalt, blijft er alleen angst over.’
Wat kan de journalistiek doen tegen medische desinformatie?
De snelheid waarmee desinformatie zich verspreidt, is een grote uitdaging. ‘De bewering is altijd sneller en bereikt meer mensen dan de weerlegging.’ Arno checkte recent een video over tampons. Hierin wordt beweerd dat ze gifstoffen zouden bevatten.
‘Daar zit er een kern van waarheid in: er zijn in de jaren ’70 vrouwen overleden aan toxic shock syndrome. Maar die context ontbreekt in zulke video’s.
Het probleem is dat ik dagen bezig ben om iets grondig uit te zoeken, terwijl iemand in 90 seconden zo’n horrorverhaal de wereld in slingert. Andere influencers pakken onze factchecks gelukkig soms op en maken er zelf een video van. Dat helpt om een groter publiek te bereiken.’
Verder is het bereiken van twijfelaars volgens Arno heel belangrijk. ‘Er is veel goede gezondheidsinformatie te vinden online. Maar mensen gaan er niet vanzelf naar op zoek. Vaak vragen ze het aan hun huisarts, of iemand anders die ze vertrouwen.’ Echter: ‘Artsen hebben vaak weinig tijd.’
‘Gelukkig zijn er al medische influencers, bijvoorbeeld artsen die op het TikTok account Dokters Vandaag betrouwbare medische informatie delen in de strijd tegen medische desinformatie. Of organisaties als Gezondheid en Wetenschap in Vlaanderen. Als je maar zichtbaar blijft, op tv, sociale media en websites. In toegankelijke vorm. Dus video’s, animaties … begrijpelijke taal.’
Houd jij je professioneel bezig met de aanpak van desinformatie of gezondheid en wil je aan de slag met dit onderwerp?
-> Download dan de toolkit ‘Gecheckt? Wel zo gezond!’ met o.a. de animatievideo, een poster met gesprekstips en voorbeeldposts voor sociale media en meer. Je vindt ‘m hier.
