Praten met vrienden of familie die in complottheorieën geloven? 5 tips voor een goed gesprek

Complottheorieën zijn van alle tijden. Toch hoor je er de laatste tijd steeds meer over. Zo zijn er tijdens de coronapandemie verschillende complottheorieën ontstaan. Van 5G-masten die de ziekte zouden verspreiden tot de Amerikaanse miljardair Bill Gates die de coronavaccins zou misbruiken om chips bij mensen te implanteren. Door sociale media als Facebook en Twitter krijgen dit soort verhalen heel snel een groot bereik. En kom je gemakkelijk in aanraking met extremere ideeën.

Wie familieleden of vrienden heeft die in complottheorieën geloven, vindt het vaak lastig om hierover het gesprek aan te gaan. In dit artikel vertellen we waarom het begrijpelijk is dat mensen in bepaalde complottheorieën gaan geloven. Waarom het belangrijk is om kritisch te kijken naar de informatie die je online tegenkomt. En hoe je een goed gesprek kan voeren met mensen die andere ideeën hebben dan jij.

Kitty Smeekes doet al jarenlang onderzoek naar onderwerpen als complotdenken, desinformatie, radicalisering en parallelle gemeenschappen (sekten). Complottheorieën zijn volgens haar niet nieuw. Maar met de komst van het internet verspreiden complottheorieën zich sneller. Hierdoor komen mensen er gemakkelijker mee in aanraking dan vroeger.

Grip en zekerheid

Dat mensen in complottheorieën geloven is eigenlijk niet zo vreemd, zegt Kitty. “Elk mens heeft in meer of mindere mate behoefte aan grip en zekerheid. In onzekere tijden, bijvoorbeeld als er een economische crisis of zoals nu een pandemie is, is die behoefte vaak extra sterk.” Op zoek naar zekerheid knopen we soms verschillende verhalen en stukjes informatie aan elkaar, totdat een complottheorie steeds logischer klinkt. Dat mensen soms niet veel vertrouwen hebben in de overheid of andere instanties, kan het geloof in complottheorieën óók versterken.

Het gesprek aangaan

Juist omdat het zo makkelijk kan zijn om jezelf in complottheorieën te verliezen, is het volgens Kitty belangrijk om hierover met elkaar in gesprek te gaan. Zo kan je er samen achter komen waarom iemand in bepaalde theorieën gelooft. En vooral: hoe iemand daarbij redeneert.

“Het kan moeilijk zijn om te zien dat iemand in verhalen gelooft waarvan, bijvoorbeeld door wetenschappelijk bewijs, het voor de meeste mensen duidelijk is dat ze niet waar zijn. Zeker als dit gaat om mensen die dicht bij je staan, zoals ouders of goede vrienden. Het is juist dan belangrijk om met elkaar in gesprek te blijven. Om samen kritisch te kijken hoe je aan bepaalde informatie komt of hoe je uit je bubbel breekt.”

Maar hoe pak je zo’n gesprek aan? Kitty geeft vijf tips om beter te praten met mensen die andere denkbeelden hebben dan jij. Let op: deze tips werken alleen wanneer gesprekspartners allebei openstaan voor een redelijk gesprek. Niet wanneer mensen al geradicaliseerd zijn en zeer fanatiek in complottheorieën geloven. Download via deze link de gesprekstips als sociale media post. Let op, de download begint direct.

Tip 1: Denk goed na over het doel van het gesprek

Juist omdat het heftig kan zijn om over onderwerpen te praten waar je het niet met elkaar over eens bent, is het belangrijk om goed na te denken over het doel van het gesprek. Waarom wil je met iemand over dit specifieke onderwerp praten? Wil je beter begrijpen hoe de ander redeneert, van elkaar leren of er samen achter komen wat wel of juist niet waar is? Of ben je bezorgd om iemand en wil je ingrijpen en ervoor zorgen dat iemand van gedachten verandert? Door hier voorafgaand aan het gesprek bij stil te staan, ben je beter voorbereid.

Tip 2: Vraag door bij vage termen en doe onderzoek

Complottheorieën hebben best vaak een eigen taal, met woorden en termen waarvan ‘buitenstaanders’ niet zomaar weten wat ze betekenen. Het helpt om als voorbereiding op het gesprek onderzoek te doen. Bijvoorbeeld door online informatie op te zoeken over de complottheorie die je wil bespreken, zodat je goed weet waarover je het hebt. Lees je in én leef je in: op welke manieren denk je dat dit verhaal voor een ander aantrekkelijk is om in te geloven? Waar baseer je je eigen ideeën op? En ben je zelf wel kritisch genoeg op de informatie die je online tegenkomt? Je kunt altijd de checks doen op de check-pagina van deze website: klik hier voor de checkpagina.

Merk je tijdens het gesprek dat je termen niet kent? Vraag dan wat de ander met een bepaald woord bedoelt.

Tip 3: Maak écht contact met je gesprekspartner

Om goed te kunnen begrijpen wat iemand gelooft en waardoor dat komt, is het belangrijk om écht contact met je gesprekspartner te maken. Neem daarom eerst even de tijd om bij te praten of kennis te maken, voordat je over onderwerpen begint die voor de ander of voor jezelf gevoelig liggen.

Vertel ook duidelijk wat je doel van het gesprek is. Bijvoorbeeld door het volgende te zeggen: “Ik wil graag begrijpen hoe je tot deze conclusie bent gekomen. Wil je hier met mij verder over praten?” Bedenk daarbij: iets begrijpen is niet hetzelfde als het ergens mee eens zijn.

Tip 4: Oefen jezelf in goed luisteren en doorvragen

Praten kan iedereen. Luisteren is voor veel mensen al een stuk lastiger. Maar wel heel belangrijk als je een goed gesprek met iemand wil voeren. Oefen daarom met actief luisteren en doorvragen. Probeer er bijvoorbeeld achter te komen hoe iemand denkt, door te vragen: “Hoe kom je bij dat idee?”

Er zijn verschillende manieren waarop mensen besluiten of ze iets voor ‘waar’ aannemen (zie kader hieronder). Stel daarom een vraag over de manier waarop ze redeneren en niet meteen over de inhoud van de complottheorie. Zo kun je bijvoorbeeld samen bepalen dat hard wetenschappelijk bewijs zwaarder weegt dan één persoonlijke ervaring. Ook kan je kritisch kijken naar de bron van informatie: een nieuwssite zoals de NOS is daarbij bijvoorbeeld betrouwbaarder dan een anonieme post op sociale media.

• Persoonlijke ervaring: het is waar omdat je in je hart voelt dat het waar is
• Cultuur/sociaal bewijs: het is waar omdat ‘iedereen’ zegt dat het waar is
• Definitie: het is waar omdat het op die manier in een woordenboek staat of je het zo geleerd hebt op school
• Religie: het is waar omdat een bepaalde godsdienst of spirituele levensbeschouwing dit voorschrijft
• Bewijs: het is waar, omdat er voldoende objectief bewijs is om aan te nemen dat iets

Tip 5: Voorkom dat je de ander de les leest

Er zijn maar weinig mensen die het fijn vinden als een ander hen de les leest. En bij onderwerpen waarover je sterk van mening verschilt, is dit wel een risico. Wees je daar bewust van. Je kunt in het gesprek letten op de manier waarop je praat: blijf vooral rustig en open. Zeker als je misschien wat makkelijker uit je woorden komt of overtuigender bent dan je gespreksgenoot. Als je alleen maar bezig bent met het halen van je gelijk, is het heel moeilijk om nog goed naar de ander te luisteren. Het gaat niet om gelijk krijgen, maar om het voeren van een open gesprek.

Week van de Mediawijsheid: Samen Sociaal Online

10% van de Nederlanders heeft online negatieve ervaringen met complotdenken. Dat blijkt uit onderzoek in het kader van de Week van de Mediawijsheid (5 t/m 12 november). Hoe houden we het samen sociaal online? Bekijk het onderzoek en tips voor een socialere online wereld op weekvandemediawijsheid.nl.

Andersdenkend of complotdenker?

In dit artikel gaat het zowel over andersdenkenden als mensen die in complottheorieën geloven. Wat we hiermee bedoelen is het volgende:

Iemand die op een andere manier tegen een bepaalde situatie aankijkt dan jij, of veel andere mensen, omschrijven we ook wel als andersdenkend. Deze tips kunnen je ook helpen om het gesprek aan te gaan met iemand die andersdenkend is dan jij, bijvoorbeeld bij gevoelige onderwerpen. 

Andersdenkend is niet hetzelfde als geloven in complottheorieën en maakt je dus nog geen complotdenker. Een complottheorie is, volgens de Van Dale, ‘een (waan)idee dat achter iets een complot schuilt’.