Feit, frame of fabel – Hoe check je een uitspraak van een politicus?
In aanloop naar de verkiezingen vliegen de cijfers, feitjes en meningen je om de oren. Je hoort veel
politici die tijdens debatten op tv of op sociale media jouw stem willen winnen. Hoe weet je of een
politicus een feit, onwaarheid of mening vertelt? Fifi Schwarz was Producent Nieuwswijsheid
bij Beeld en Geluid in Den Haag en oprichter van nieuwswijsheid.nl. Ze geeft tips waar je zelf op kunt letten.
Factchecken tijdens de verkiezingen
In aanloop naar de verkiezingen houden nieuwsprogramma Pointer, Nieuwscheckers (Universiteit Leiden) en het AD zogenaamde Factcheckmarathons. Hierbij controleren journalisten, onderzoekers en studenten twee weken lang standpunten en beleidsvoorstellen van politici – en de reacties daarop op sociale media.
In 2022 deden zij dit in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen en tijdens een Meetup in Den Haag presenteerden zij de uitkomsten.
Wat bleek? Sommige politici hebben standpunten gepresenteerd als feiten, terwijl die informatie niet bleek te kloppen. Zo had een CDA-politicus opgeschept over het groene milieubeleid van zijn gemeente. Uit de factcheck bleek dat dat in 2014 nog wel klopte. Maar uit nieuwer onderzoek blijkt juist dat zijn gemeente drastisch is gedaald op de lijst van groene gemeenten. Zo zijn er meer voorbeelden van uitspraken van politici die na controle door de factcheckers onjuist bleken te zijn.
Ook in 2024 is er een Factcheckmarathon, lees hier actuele factchecks in aanloop naar de Europese Parlementsverkiezingen. Lees ook het artikel ‘Hoe check je uitspraken van politici over migratie?‘ met een van de factcheckers.
Framing in het politieke debat
Politici gebruiken regelmatig vooral de feiten die goed bij hun verhaal passen. Ze willen een overtuigend verhaal overbrengen, zodat hun ideeën en oplossingen het beste klinken. Daarvoor gebruiken ze framing. Andere feiten die in strijd zijn met hun standpunt, laten ze dan bijvoorbeeld bewust weg. Soms gebruiken ze dezelfde feiten als hun tegenstanders, maar geven ze daar een heel andere betekenis aan. En dan komt het ook nog voor dat politici hun eigen mening als feiten presenteren. Dit zijn allemaal vormen van framing.
Nu hoeft framing op zich niet erg te zijn. En het betekent niet dat de feiten onwaar zijn. Framing is iets wat we allemaal doen: als we anderen ergens van willen overtuigen, nemen we ze mee in hoe wij de dingen zien. Maar het is wel belangrijk dat we ons bewust zijn van welke frames politici (en anderen) gebruiken. Want als je maar één kant van het verhaal hoort, is het lastig je eigen oordeel te vormen. Misschien zijn er nog meer oplossingen te bedenken voor een probleem en zijn er nog meer belangen die in een debat niet altijd benoemd worden.
Lees dit artikel met tips om om te gaan met framing
(Hoe) helpt feiten checken in verkiezingstijd?
Maar als we vooral letten op framing, doen feiten er dan niet meer toe? Tijdens de Meetup reageerden drie politici op de uitkomsten van de factcheckers. Een van hen, Renske Leijten (SP, Tweede Kamer), stelt dat feiten niet het allerbelangrijkste zijn. Volgens haar is het belangrijker om te kijken naar de belangen die een afzender kan hebben. Zo kan iemand onderzoek doen naar windturbines. Maar als diegene ook werkt voor een organisatie die zelf windturbines verkoopt, bestaat de kans dat die feiten gekleurd zijn. En misschien worden er wel feiten weggelaten. Dat betekent natuurlijk niet dat het hele onderzoek waardeloos is, maar wel dat je extra kritisch naar de inhoud moet kijken.
Politici verwijzen zelf ook vaak naar onderzoeksrapporten. Zij zijn zich er vanwege de feitencheckers wel van bewust dat hun uitspraken, en de keuze voor de feiten die ze gebruiken, onder een vergrootglas liggen. Haags gemeenteraadslid voor de Partij voor de Dieren, Robert Barker, zegt daarover: ‘Als je iets tweet wat niet klopt, dan krijg je er later ook problemen van’. Hoe vaker een politicus met feitenchecks beschuldigd wordt van leugens, hoe meer dat aan die persoon zal kleven. Politici zullen daarom extra hun best doen om te vermijden dat ze gezien worden als leugenaar of iemand die misleidt. Dit is dus een belangrijk effect van feiten checken.
Ook goed om te weten: veel uitspraken van politici die werden gecheckt, bleken wél waar te zijn. Feiten checken kan dus laten zien dat iets niet waar is, maar ook laten zien wat wel klopt. Dat helpt ons om goed geïnformeerde keuzes te maken tijdens de verkiezingen.
Informatie kritisch bekijken
Het is dus vooral belangrijk dat we alle informatie die op ons afkomt, kritisch bekijken: naast het checken van de feiten, helpt het om te letten op frames die worden gebruikt en de belangen die iemand kan hebben bij het delen van informatie.
Met deze checklist weet je waar je op moet letten als je zelf wilt checken of informatie betrouwbaar is. Het is wel goed te beseffen dat wij zelf niet altijd toegang hebben tot alle belangrijke bronnen zoals betaalde nieuwsmedia of wetenschappelijke publicaties. En we hebben soms te weinig tijd of achtergrondkennis om een maatschappelijk probleem helemaal te begrijpen. Om je goed te informeren over maatschappelijke onderwerpen kun je daarom verschillende journalisten, factcheckers of wetenschappers volgen, die voor je uitzoeken wie wat waarom zegt. Zij hebben de tijd en methodes om bijvoorbeeld grote hoeveelheden gegevens te analyseren of meerjarig en gecontroleerd onderzoek te doen.
Ook de berichten van journalisten en factcheckers zullen we weer kritisch moeten bekijken. Vraag je af welke feiten belangrijk zijn en waarom. Houd vooral een open blik: focus niet alleen op de feiten en de bronnen die passen bij jouw kijk op de wereld, maar houd ook oog voor andere manieren om naar de wereld te kijken.