Overslaan en naar inhoud

Propaganda: alleen maar manipulatie en nepnieuws?

Bij propaganda denk je misschien gelijk aan de Tweede Wereldoorlog, Rusland of Noord-Korea. Veel mensen hebben een negatief beeld over propaganda. Ze denken aan manipulatie, brainwashing en nepnieuws. Maar klopt dat negatieve beeld wel? En is propaganda altijd onbetrouwbaar? We gaan in gesprek met expert Bert Pieters. Hij laat zien welke vormen van propaganda je kan tegenkomen en waar je op kan letten.

Wie is Bert Pieters?

Bert Pieters werkte tot voor kort voor de Belgische organisatie Mediawijs, het Vlaamse Kenniscentrum Digitale en Mediawijsheid. Bert was daar expert op de thema’s media, radicalisering, beeldtaal, polarisatie én propaganda. Hij ontwikkelde lessen over onderwerpen als desinformatie, propaganda en complottheorieën.

Wat is propaganda eigenlijk? Bekijk eerst de story van NPO Kennis:

Het artikel en de story kwamen tot stand i.s.m. NPO Kennis, in het kader van de Maand van de Geschiedenis.

Wat is propaganda?

Bert vertelt: ‘Met propaganda worden ideeën en denkbeelden verspreid. Met als doel om de gedachten of het gedrag van mensen te sturen of te veranderen. Dat gebeurt met berichten, posters, filmpjes en andere communicatie die veel mensen tegelijk bereiken.’

‘Reclame is wat anders dan propaganda. Het doel van propaganda is niet om spullen te verkopen en geld te verdienen.’

Propaganda in de oorlog

Bert: ‘Bij propaganda denken veel mensen aan nazi’s, Rusland of Noord-Korea. Hitler had in
zijn regering ook een speciale minister van propaganda.’ Deze minister Goebbels
verspreidde de ideeën van de nazi’s onder mensen. De nazi’s maakten bijvoorbeeld films die Joden in een slecht daglicht zetten. Joden werden onterecht aangewezen als oorzaak van al het kwaad.

De nazi’s verspreidde hun ideeën niet alleen via films. Ze gebruikten ook posters, flyers, spandoeken, strips en vele andere middelen. Bert vult aan: ‘Propaganda-makers die een meester zijn in hun vak, gaan mee met hun tijd. Vroeger kwamen mensen het tegen in speelfilms, op de radio en later op tv. Tegenwoordig kan je het ook zien op internet en sociale media.’

Zo zie je nu propaganda in de oorlog tussen Israël en Hamas. Zo deelt het Israëlische leger heftige video’s over Hamas, om mensen te overtuigen van de gewelddadigheid van Hamas. En om steun te krijgen voor de aanvallen die Israël uitvoert. Het Israëlische leger nodigde buitenlandse journalisten uit om beelden te bekijken en daarover te berichten in hun eigen land.

‘Voor mij is propaganda geen negatief woord’

Maar propaganda wordt niet alleen in oorlogen ingezet. Het negatieve beeld van propaganda is dan ook niet volledig volgens Bert: ‘Propagandatechnieken kunnen ook worden ingezet voor positieve doelen. Denk aan campagnes tegen roken of voor het weggooien van afval.’ Zo zijn de spotjes van SIRE tegen asociaal gedrag en bijvoorbeeld de Kinderboekenweek ook te zien als propaganda. Daarmee worden we gemotiveerd om ons gedrag te veranderen, maar voor een positief doel. ‘Voor mij is propaganda daarom geen negatief woord.’

Is propaganda altijd onbetrouwbaar?

Propaganda kan dus een negatief maar ook een positief doel hebben. In beide gevallen willen propagandamakers je overtuigen van hun ideeën. Daarvoor gebruiken ze informatie die hun verhaal sterker maakt. Die informatie kan kloppen, maar ook onwaar of misleidend zijn.

Tip! Op de site van het Belgische Mediawijs vind je meer informatie over betrouwbare en onbetrouwbare propaganda.

Zo kun jij propaganda herkennen

1. Emotie
Allereerst speelt propaganda in op je emotie. We worden minder kritisch als we emotioneel geraakt zijn. We gaan makkelijker mee in een verhaal.’

‘Stel: iemand wil jou aansporen om afval in de natuur op te ruimen. Het kan dan helpen een
zeer vervuilde rivier in beeld te brengen met dode vissen erin. Dit maakt je kwaad en spoort
je zo aan om iets te gaan doen.’

2. Oplossen van problemen
‘Een andere propagandatechniek is beloven dat jouw problemen worden opgelost. Dit doen bijvoorbeeld politici vaak. Politieke partijen willen met hun campagnes jouw mening en gedrag beïnvloeden, zodat je in het stemhokje op hun partij stemt. Ze zeggen bijvoorbeeld: ‘Het is schandalig dat je arm bent. Stem op ons, dan word je rijk! Wij gaan de welvaart opnieuw verdelen.’

3. Wij tegen zij
‘In propaganda hoor je vaak een tegenstelling tussen wij en zij. De boodschap is: ‘Wij zijn goed en zij hebben de problemen veroorzaakt.’ De zogenaamde tegenstander wordt neergezet als een slecht mens. Of erger nog, als ongedierte. En over de eigen groep wordt opgeschept. Bijvoorbeeld over alle goede dingen die ze doen.’

4. Simpele boodschap
Bert: ‘Propaganda vertelt je iets op een simpele manier. Deze afbeelding is daar een voorbeeld van. Het is meteen duidelijk dat er in het verkeer veel slachtoffers vallen. Dat komt door de autosleutel die in de vorm van een pistool ligt.’

5. Opvallende kleuren en herkenbare symbolen
‘In propagandaberichten zie je vaak opvallende kleuren of herkenbare symbolen.’ Op de Russische tanks in Oekraïne stond bijvoorbeeld een duidelijke letter Z geschilderd. Deze hielp Russische soldaten hun eigen troepen te herkennen. Maar de Z groeide uit tot een Russisch propagandasymbool om de steun voor het land te vergroten.

Neem je tijd

‘Als je propagandatechnieken herkent, ben je al een heel eind. Propaganda speelt in op snel denken en snel handelen. Je hoeft daar niet in mee te gaan. En dan kan het alsnog dat de propaganda je overtuigt. Dat is geen probleem. Als je maar goed over je beslissing nadenkt.’

Hoe check je of een bericht betrouwbaar is? Gebruik de checklist.

Dit artikel is onderdeel van 

Nieuws & Media
Kopieer koppeling

Enquete
Hoe ben je op de site terechtgekomen?
Voldeed het bezoek aan je verwachtingen; heb je alles kunnen vinden?