NAVO-top en desinformatie: wat moet jij weten?
De kans dat er tijdens de NAVO-top in Den Haag nepnieuws en misleidende informatie opduikt is best groot. Experts Koen Aartsma en Pieter van Boheemen leggen uit hoe desinformatie rond grote internationale gebeurtenissen werkt – en hoe je als burger scherp blijft.
Wie zijn Koen en Pieter?
Koen Aartsma is senior onderzoeker bij de veiligheidseenheid van het Instituut Clingendael. Hij leidt het Strategic Foresight & Intelligence programma en activiteiten van Clingendael op het gebied van geopolitieke trendanalyse, scenario ontwikkeling en horizon scanning.
Pieter van Boheemen werkt aan het versterken van de democratie en weet veel over transities, technologie, desinformatie en polarisatie. Hij is directeur en oprichter van Post-X Society. Voor het Rathenau Instituut onderzocht hij hoe desinformatie wordt gemaakt en verspreid.
Waarom is de NAVO-top een aantrekkelijk doelwit voor desinformatie?
‘De NAVO-top trekt wereldwijd aandacht. En niet voor niets. De NAVO gaat over onze veiligheid’, legt Koen uit. ‘De belangen rond zo’n top zijn groot’, stelt Pieter. ‘De NAVO wil als internationale organisatie eenheid uitstralen. Terwijl tegenstanders de NAVO liever als zwak of agressief afschilderen.’
Desinformatie richt zich op verschillen
Misschien wel de bekendste NAVO tegenstander is Rusland. Sinds de invasie in februari 2022 van Rusland in Oekraïne, steunen verschillende NAVO-lidstaten Oekraïne. Desinformatie tijdens de NAVO-top kan over de oorlog tussen Rusland en Oekraïne gaan, maar ook over andere kwesties.
Koen: ‘Desinformatie richt zich op splijtzwammen in de samenleving. Dat zijn zaken waarover al heel uiteenlopende meningen bestaan. Makers van desinformatie proberen mensen tegenover elkaar te plaatsen door verschillen te vergroten. Zij wakkeren doelbewust en gecoördineerde discussies aan die onderlinge verdeeldheid in de hand werken of die de aandacht afleiden.’
Wat voor nepnieuws of verdraaide berichten zie je vaker terugkomen bij dit soort toppen?
Pieter: ‘Je ziet vaak twee soorten desinformatie opduiken. Je hebt de klassieke nepverhalen: brieven of documenten die niet echt zijn. Maar je ziet ook dat kwaadwillenden het beeld over de NAVO negatief willen beïnvloeden met onjuiste informatie. Door bijvoorbeeld in te spelen op verdeeldheid tussen de NAVO-landen of te stellen dat de NAVO zelf ‘agressor’ is. Vaak zijn er onderdelen uit zo’n verhaal niet onwaar, maar worden die expres overdreven of verdraaid om de NAVO in een slecht daglicht te zetten.’
Volgens Koen worden politiek gevoelige thema’s, zoals migratie, uitvergroot. ‘Maar ook de kosten van de NAVO. Het zijn onderwerpen waarover je terecht vragen kunt stellen. Maar het wordt een probleem als partijen of landen hier van buitenaf doelbewust en in het geheim op sturen. Dan heeft het niets meer te maken met kritische geluiden die Nederlanders zelf inbrengen.’
Wat is het verschil tussen terechte bezwaren of kritische geluiden en doelbewuste beïnvloeding vanuit het buitenland?
Koen: ‘Dat er discussies plaatsvinden over belangrijke onderwerpen, hoort in een democratie en open samenleving. Het is belangrijk dat het gesprek plaatsvindt met open vizier. Kritiek mag, dat is alleen maar goed. Het gaat erom dat het debat niet in het geheim wordt gestuurd door buitenlandse inlichtingendiensten of hacktivisten. Voor het vertrouwen is het belangrijk dat we met redelijke zekerheid weten dat de persoon achter een bericht zelf onderdeel is van het democratisch debat.’
Pieter vult aan: ‘Het gaat om iemands bedoeling. Wil jij jouw zorgen uiten of jouw mening delen? Daarover kunnen we met elkaar in gesprek. Online is dat lastiger. Daar krijgt niet elke stem evenveel aandacht. De algoritmes achter sociale media pushen extreme uitspraken en meningen. Kwaadwillenden doen daar hun voordeel mee en proberen hun desinformatie zo bovenaan jouw tijdlijn te krijgen.’
Desinformatie gaat rond op sociale media, hoe herken je een nepaccount of verdachte post?
Koen: ‘Het is altijd belangrijk om te kijken naar de bron. Grote kans dat je met betrouwbare informatie te maken hebt als een bericht van een bekende site of een journalist komt.’
Tegelijkertijd is dat ook waar Doppelganger-campagnes zich op richten. Voor zulke campagnes maakt Rusland accounts aan op sociale media die zich voordoen als bekende personen en erkende nieuws- of krantenwebsites. Koen: ‘Denk aan de NOS, je kan die O veranderen in een nulletje. Je moet heel scherp zijn om dat door te hebben. De devil is in the details.’
Pieter voegt toe: ‘Bij mij gaan de alarmbellen af als de naam van een account op sociale media vreemd aandoet, denk aan ‘abcde12345’. Helaas zijn kwaadwillenden vaak creatiever dan dat. Gebrekkig taalgebruik of een gekke URL zijn ook een goede hint dat er iets niet klopt. Als er klikbare links in een bericht zitten, check dan of de URL klopt en logisch is. In elk geval is het slim om berichten niet door te sturen als je twijfelt of ze kloppen. En zie je iets wat niet waar is, dan kun je melding maken bij het sociale mediaplatform.’
Wie is verantwoordelijk?
Pieter en Koen benadrukken beiden dat het niet de verantwoordelijkheid van mensen zelf is om elk bericht te checken. Dat is en blijft lastig. Koen: ‘Als informatie past binnen ons beeld van de wereld, nemen we het sneller voor ‘waar’ aan. We zijn allemaal te beïnvloeden, ook al denken we soms van niet.’
Pieter: ‘Ik zie een rol voor sociale mediaplatformen die actiever moeten controleren of iets klopt of niet.’ Koen voegt toe: ‘En de overheid kan ermee aan de slag via regelgeving en maatregelen die hierop inspelen.’
Welke grote uitdagingen op het gebied van deze buitenlandse inmenging verwacht je in de toekomst?
Koen: ‘Met hulp van kunstmatige intelligentie (AI) is het makkelijker om desinformatie te maken en sneller te verspreiden. Dat levert grote uitdagingen op.’ Pieter: ‘Ook in de antwoorden die slimme chatbots als ChatGPT en Gemini geven kan Russische desinformatie voorkomen. Het is goed om te weten dat Rusland websites en online artikelen publiceert die vol staan met informatie die zij willen pushen. Het is niet de bedoeling dat mensen die sites zozeer vinden. Het is een bewuste strategie met als doel om de antwoorden van chatbots te beïnvloeden. Die halen hun informatie namelijk van het internet.’
Moeten we ons nu ernstige zorgen maken?
Pieter: ‘Enige nuance is op zijn plaats. Er is bijna niemand die alle informatie van TikTok of andere sociale media haalt. Als mensen een mix aan informatiebronnen hebben, zijn we niet reddeloos verloren. Er zijn natuurlijk generatieverschillen, maar mensen luisteren nog steeds nieuws op de radio of informeren zich via apps als nu.nl, de NOS of RTL Nieuws, die volgens journalistieke principes werken.’
In een notendop: 1) Bij grote evenementen zoals een NAVO-top duikt desinformatie vaak op. 2) De nepverhalen zijn vaak slim opgezet, met als doel om verdeeldheid te zaaien. 3) Blijf alert te zijn: kijk naar de bron, deel niet zomaar iets, en blijf nieuwsgierig.
Meer tips of twijfel over een bericht? Bekijk de checklist hier.
