De Deventer Mediazaak: van framing tot desinformatie

Ken je de Deventer Moordzaak nog, waarbij een weduwe in 1999 in haar huis wordt vermoord? Veel mensen herinneren zich vooral nog de televisiebeelden van de veroordeelde boekhouder die in paniek, schreeuwend wordt afgevoerd uit de rechtszaal. Veel mensen geloofden door deze beelden in zijn onschuld. En wat er daarna gebeurde laat goed zien hoe té sterke framing ervoor kan zorgen dat je de waarheid moeilijker herkent.

Regisseur Annegriet Wietsma maakte over deze zaak een podcast, De Deventer Mediazaak (de beste podcast van 2021). Ze laat de luisteraar horen hoe kranten, tv-redacties en veel Nederlanders meegaan in de ‘alternatieve waarheden’ die verspreid worden door amateurspeurders en BN’ers.

Een daarvan was de bekende opiniepeiler Maurice de Hond. Die zegt te weten wie de échte dader zou zijn: de klusjesman van de weduwe. Bewijs daarvoor heeft hij niet. Maar De Hond weet in de jaren na de veroordeling van de boekhouder heel veel aandacht te krijgen voor zijn theorie. Maurice de Hond is een bekend figuur en wordt vertrouwd, ook door veel journalisten en tv-presentatoren. Hij blijft jarenlang zijn verhaal vertellen en dat werkt. De media framen de klusjesman als verdachte, op basis van onder andere die verhalen van De Hond. Door het sterke frame is de waarheid steeds moeilijker te herkennen. Het publiek oordeelt aan de hand van de eenzijdige verhalen wie de schuldige is. Wat is er over de framing in deze zaak te leren?

Framing?

Media doen vaak aan framing, dat doen we allemaal. Om een verhaal te vertellen kiezen we ervoor om bepaalde dingen uit te lichten en sommige dingen juist weg te laten. We kiezen bewust woorden en beelden om een boodschap over te brengen. Dat is vaak helemaal niet erg. Behalve als een frame te sterk wordt, waardoor de werkelijkheid moeilijker te herkennen is. Bijvoorbeeld als er dingen worden overdreven of helemaal worden weggelaten. Als er vervolgens dingen bij worden verzonnen die niet bewezen zijn, dan wordt het desinformatie.

In deze video vertelt framing-expert Sarah Gagestein wat een frame is en wanneer een frame nepnieuws wordt

Alternatieve waarheden

Annegriet: “De aandacht in de media voor persoonlijke visies op de Deventer Moordzaak is uit de hand gelopen. Redacties wilden scoren, dus ze gingen mensen met zo’n persoonlijke visie uitnodigen. En speculeren, overdrijven of zelf conclusies trekken. Dat zijn begrijpelijke reflexen: hoe spannender en hoe groter de tegenstellingen, hoe leuker voor het publiek. We houden van nieuwtjes en een beetje vuurwerk.”

Doordat de media vooral één kant van het verhaal lieten zien – namelijk dat de boekhouder onschuldig en de klusjesman de dader zou zijn – was het moeilijker te zien dat er ook andere kanten van het verhaal waren. Je hoorde op tv niet veel over bewijs tegen de boekhouder of bewijzen dat de beschuldigde klusjesman de dader helemaal niet was. Het verhaal over de onschuld van de boekhouder was zo aantrekkelijk, onder andere door de emotionele beelden van hem in de rechtszaal, dat media ervoor kozen vooral dit perspectief te laten zien. Doordat het frame zo nauw was, was het moeilijker om kritisch te kijken naar het gehele verhaal. En daardoor gingen veel mensen gemakkelijker mee in onbewezen verhalen van BN’ers.   

Twee tips om kritisch te blijven

Annegriet geeft twee tips om zelf kritisch te blijven:

1. Let op overdrijving en emotie

“Om een verhaal spannender te maken hebben we de neiging om te overdrijven. Daarmee trekken we de aandacht van ons publiek.” Het frame in de media was vlak na de definitieve veroordeling van de boekhouder dat hem onrecht werd aangedaan, doordat hij onterecht veroordeeld zou zijn. Op tv werd het verhaal sterk aangezet, met onder andere een lied van Claudia de Breij, waarin ze zong over de heldenrol van Maurice de Hond en dat hij zo voor een onschuldige burger (de boekhouder) opkwam. “Makers overdrijven om kijkers of lezers te trekken, veel emotie en grote tegenstellingen werken daarvoor goed. Doordat mensen vluchtig kijken en snel conclusies trekken, gaat een verhaal al gauw een eigen leven leiden.” 

“Zet je hersens niet uit als je iets leest of kijkt. Ik snap wel dat dat vaak gebeurt, je kijkt naar een reportage of je leest een artikel op sociale media, en je denkt er verder niet over na. Terwijl je beter nieuwsgierig kan blijven. Als lezer en kijker is het belangrijk om je op de hoogte te stellen via meerdere verschillende, betrouwbare media. Ook zodat je verschillende kanten van het verhaal hoort en zélf een mening kan vormen.”

“Daarmee bedoel ik niet dat je op sociale media moet zoeken naar jouw waarheid. Je bent dan wel actief op zoek, maar op de verkeerde plek. Sociale media worden steeds meer als een plek met betrouwbare verhalen gezien, maar juist daar kan je moeilijk de waarheid achterhalen omdat de verspreiding van nepnieuws daar zo populair is.”

“Als je zelf dingen wil controleren, denk dan na over wie het verhaal vertelt en waarom. Bij de tv-uitzendingen over de Deventer Moordzaak hadden mensen zich kunnen afvragen: waarom zit er een BN’er aan tafel en hoe betrouwbaar is iemand zonder betrokkenheid of juridische kennis als bron?”

Wat kunnen journalisten doen om desinformatie te voorkomen?

“Media spelen een hele belangrijke rol in de samenleving en hebben een grote verantwoordelijkheid. Het is belangrijk dat journalisten zich bewust zijn van de gevolgen van hun werk. Aan hen zeg ik: beweer geen dingen die je niet kan waarmaken. Als je iets niet verder kunt onderzoeken, meld dan alleen wat je echt zeker weet.” De Deventer Moordzaak vond plaats in 1999 en sindsdien is er binnen de journalistiek grotere alertheid op desinformatie en té sterke framing. Door de podcast van Annegriet in 2021 en de speelfilm De Veroordeling over hetzelfde onderwerp is het gesprek over journalistieke controle opnieuw op gang gebracht. Voor framing zoals we die zagen bij de Deventer Moordzaak is nu minder ruimte in journalistieke titels.